Zjawisko asocjacji, zwane również kojarzeniem, polega na zestawieniu ze sobą dwóch zjawisk czy obiektów, które są od siebie zależne lub też nie, ale powstaje z nich wspólna treść, np.: jakieś zjawisko. Dla przykłady skojarzenie słońca z deszczem daje nam tęczę. Można powiedzieć, że asocjowanie to powiązywanie ze sobą dwóch ale i więcej danych, wątków, zjawisk czy obiektów w celu wytworzenia między nimi jakieś relacji czy zależności.
Asocjacja jest pewnego rodzaju relacją, pozwala bowiem łączyć obiekty podobne do siebie ale i zupełnie różne, pozornie do siebie niepasujące. Mogą powstawać jako odkrycie związków między obiektami, nie muszą więc dotyczyć zjawisk do siebie podobnych. Bardzo często proces asocjowania zachodzi poprzez wnioskowanie, czyli rozumowanie (indukcję czy też dedukcję). Wytwarza się nowy związek kojarzeniowy oraz zostaje utrwalony, czyli zapamiętany.
Czy asocjacja jest zjawiskiem nowym?
Okazuje się, że nie, na występowanie kojarzenia jako procesu myślowego uwagę zwracano już w starożytności. Już Platon zainteresował się istotą asocjacji, ale dopiero Arystoteles sformułował pewne prawa, które związane są z kojarzeniem. Według filozofa kojarzenie zachodzi, gdy obiekty są:
- ze sobą styczne w czasie;
- ze sobą styczne w przestrzeni;
- do siebie podobne lub skontrastowane.
Ze zjawiskiem asocjacji związane jest zjawisko uczenia się (nabywania wiedzy, doświadczenia). Znane jest nawet asocjacyjne uczenie się, czyli proces kojarzenia, znajdowania związków między dwoma zjawiskami czy pojęciami tak, aby zapamiętać te związki oraz same zjawiska.
Podstawowe koncepcje asocjacyjnego uczenia się
Taka koncepcja uczenia się jest domeną behawioryzmu. Wyróżnia on dwie idee - są to:
- warunkowanie klasyczne;
- warunkowanie instrumentalne (zwane również sprawczym).
Warunkowanie klasyczne i jego istota
Warunkowanie klasyczne, zwane również pawłowskim, jest podstawowym typem asocjacyjnego uczenia się. Zostało zbadane i opisane przez rosyjskiego uczonego, Iwana Pawłowa, który prowadził doświadczenia na… psach. Istota warunkowania klasycznego pozwala nam dogłębniej poznać i zrozumieć zjawisko asocjacji (kojarzenia). Jest to proces uczenia, w którym bodziec pozornie dla nas obojętny staje się warunkowym, wiąże się bowiem (kojarzy) z reakcją bezwarunkową na bodziec pierwotny. Dla przykładu: zwierzę przybiega na dźwięk otwieranej paczki z karmą i za każdym razem, gdy właściciel sięga po nią, skrzypią drzwi szafki. Po pewnym czasie zwierzę zaczyna przybiegać już na sam dźwięk drzwi szafki, gdyż kojarzy ten fakt z wyjmowaniem pojemnika z jedzeniem.
Jak to działa według teorii psychologicznych? Bodziec obojętny pojawia się przed bodźcem bezwarunkowym, w naszym przypadku najpierw skrzypią drzwi szafki następnie opiekun wyjmuje paczkę z jedzeniem. Po pewnym czasie zachodzi zjawisko kojarzenia: skrzypienie drzwiczek zaczyna się nam kojarzyć z wyjmowaniem jedzenia: zawsze przecież tak właśnie się dzieje. Bodziec obojętny dla nas wcześniej staje się teraz bodźcem warunkowym. To proces uczenia się, który zachodzi najczęściej i oczywiście bez udziału naszej świadomości. Wiele osób nawet nie wie, że korzysta z prawa warunkowania klasycznego.
Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)
Kolejnym typem uczenia się asocjacyjnego jest warunkowanie sprawcze, zwane również instrumentalnym. W tym wypadku mamy do czynienia z procesem uczenia - wpływaniu na zachowanie poprzez stosowanie wzmocnień pozytywnych oraz negatywnych.
- Zadaniem wzmocnień pozytywnych jest utrzymanie danego zachowania, stanowią one pewien rodzaj zachęty, nagrody: aby dane zachowanie czy czynność powtarzać dla osiągnięcia konkretnych celów.
- Z kolei wzmocnienie negatywne ma na celu niejako ukaranie, pokazanie, że dane zachowanie nie ma się powtarzać, mamy go zaprzestawać.
Co może być bodźcem wzmacniającym? Na przykład wykonywanie przez psa polecenia w celu otrzymania smakołyków, ale i dobre zachowanie dziecka, które oczekuje nagrody. A bodźce karzące? To dla przykładu mandat za złe parkowanie, czasowa izolacja dziecka od rówieśników, które źle się zachowuje. W ten sposób możemy wpływać na zachowanie wielu osób ale i zwierząt, np. naszych pupili. W wielu sytuacjach nawet nie wiemy, że korzystamy z warunkowania instrumentalnego.
Uczenie się przez obserwację
Kolejnym typem uczenia, o którym warto wspomnieć i jakie również ma związek z kojarzeniem, jest uczenie się przez obserwację. Inaczej zwane jest modelowaniem czy naśladownictwem. W tym wypadku mamy do czynienia z obserwowaniem modela, czyli osoby dla nas znaczącej oraz naśladowanie jego zachowania. Doskonale widać to w przypadku małych dzieci, które za wszelką cenę starają się naśladować dorosłych, zwłaszcza swoich rodziców. Najpierw zwykle naśladujemy modeli w tej samej sytuacji, gdy prezentują dane zachowanie. Po pewnym czasie zaczynamy się ich uczyć i naśladować ich nawet wtedy, gdy ich nie ma, np. "O, mama tak to robi". Gdy przypomina się nam konkretne zachowanie osoby znaczącej, zachodzi zjawisko asocjacyjnego uczenia się. W tym wypadku odwołujemy się do swoich doświadczeń, co świadczy o przeprowadzaniu wyższych procesów poznawczych. Sięgamy do swojej pamięci, wyszukujemy odpowiednie wspomnienia i doświadczenia, wyciągamy logiczne wnioski.
Zjawisko asocjacji, jak i sam proces uczenia się fascynował, fascynuje i nadal fascynować będzie psychologów i innych uczonych na całym świecie. To, jak człowiek ale i cały świat zwierząt nabywa wiedze, jak korzysta z ubiegłych doświadczeń jest nadal poniekąd tajemnicą.